ҚИСҚАРТИРИШДА ХОДИМЛАРНИНГ МАЛАКАСИ ВА МЕҲНАТ УНУМДОРЛИГИ ҚАНДАЙ АНИҚЛАНАДИ?

МК 167-моддаси биринчи қисмига асосан қисқартириш юз берганда малакаси ва меҳнат унумдорлиги юқорироқ бўлган ходим ишда қолиши белгиланган. Эътибор беринг, ушбу имтиёзли ҳуқуқ қисқартиришга тушган айни бир турдаги иш ва лавозимда ишловчи ходимларга нисбатан қўлланилади.

Бироқ, қонунларимизда ходимларнинг малакаси ва унумдорлигини аниқлашнинг аниқ тартиблари белгиланмаган. Шундан келиб чиқиб, иш берувчилар бу борада қонунчиликка зид бўлмаган усуллардан фойдаланиши мумкин деб ҳисоблаймиз. Бунақанги усуллар иш берувчиларнинг касаба уюшмаси қўмитаси (ёки ходимларнинг бошқа вакиллик органлари) билан келишилган ҳолда қабул қилинган буйруқлари ва низомлари билан белгиланиши мақсадга мувофиқ.

1. Ходимларнинг малака даражасини аниқлаш.

МКнинг 369-моддасига асосан ходимнинг малакаси деганда, унинг муайян касбий фаолият турини бажаришга тайёрлигини билдирадиган: касбий билимлари; малакалари; кўникмалари; лаёқати; иш тажрибасининг даражаси тушунилади.

Демак, кимнинг малакаси юқорилигини аниқлашда ана шу юқоридаги 5 та мезонларга эътибор қаратиш керак, бу мажбурий талаб. Усулга келадиган бўлсак, ходимларнинг малака даражаси ушбу 5 та мезоннинг ҳар бирига 5 дан 10 гача бал қўйиш орқали баҳоланиши мумкин. Ва якунда кўпроқ бал тўплаган ходимнинг малакаси юқори деб ҳулоса қилинади. 

Бунда мезонларнинг иш берувчи учун муҳимлик даражасидан келиб чиқиб, айримларига кўпроқ, айримларига камроқ бал белгилаш ҳам мумкин. Масалан, мен ходимнинг лаёқати мезони (қўлидан амалий иш келиши) бошқаларига нисбатан муҳимроқ ва бу мезонга кўпроқ бал қўйиш адолатдан деб ҳисоблайман. 

Шундай қилиб, биринчи мезон – касбий билимига – 5–8 балгача; малакалари (дипломи, сертификатлари)га – 5–7 балгача; кўникмаларига – 5–9 балгача; лаёқатига – 5–10 балгача; иш тажрибасига –5–9 балгача баҳо қўйилади деб оламиз.

Энди мисолга ўтамиз. Юридик бўлимидаги 2 та етакчи юрисконсульт Санжар ва Наргиза ишлар эди, ушбу лавозимлар қисқариб, 1 та етакчи юрисконсульт қолди. Улардан бирини ишда қолиб қолиш учун, дастлаб кимнинг малакаси юқорилигини аниқлаш керак. Иш берувчи томонидан тузилган махсус комиссия дастлаб ҳар икки ходимнинг касбий билимини тест синовидан ўтказди: Санжар 7 бал, Наргиза эса 8 бал олди. Уларнинг малакалари (ҳужжатлари) солиштирилганда, Наргиза юридик соҳада ўрта-махсус маълумотга, Санжар эса юриспруденция йўналишида олий маълумотга эгалиги маълум бўлди: Наргизага 6 бал, Санжарга эса 7 бал. Навбатдаги мезон кўникма даражаси бўйича Наргиза ҳам, Санжар ҳам бир хил – 7 балга эга бўлди. Кейинги мезон – лаёқати бўйича ҳар бир ходимга пудрат низоси бўйича даъво аризаси тайёрлаш топширилди ва уларга 10 дақиқа вақт берилди. Наргиза берилган вақт ичида бундай даъво аризаси тайёрлай олмади, Санжар эса 3 бетдан иборат сифатли даъво аризаси тайёрлади: Наргизага 5 бал, Санжарга 9 бал. Ниҳоят охирги мезон – юридик соҳадаги тажрибаси ўрганилганда, Наргизада 2 йил, Санжарда эса 5 йиллик тажриба борлиги маълум бўлди: Наргиза 6 бал, Санжар 8 бал олди. 

Якуний баҳо: Наргиза – 32 бал, Санжар – 38 бал. Демак, махсус комиссия Санжарнинг малакаси Наргизага нисбатан юқорироқ деб ҳулоса қилади.

2. Ходимларнинг меҳнат унумдорлигини аниқлаш.

Меҳнат унумдорлиги деганда, ходимларнинг меҳнат фаолиятига кўра сон (миқдор), сифат ва муҳимлилик даражаси бўйича натижадорлигини тушунамиз. Оддий қилиб айтганда, ким кўпроқ ва сифатлироқ ишлаган ҳамда корхонага кўпроқ фойда келтиргани бу унумдорликни англатади.

Қисқартиришда қайси ходимнинг меҳнат унумдорлиги юқорироқ эканлигини аниқлаш малака даражасини аниқлашга қараганда осонроқ деб ўйлайман. Масалан, иккита бир хил лавозимда ишловчи икки ходимнинг охирги бир йиллик ёки охирги олти ойлик (даврийлик белгилаш иш берувчига ҳавола) меҳнат фаолияти натижаси таҳлил қилиб чиқилади ва кимнинг яхшироқ ишлагани аниқланади, тамом. 

Биз меҳнат унумдорлиги даражасини аниқлашда ҳам қонунчилик билан таъқиқланмаган усуллардан, масалан, ўша баллик тизимдан бемалол фойдаланиш мумкин деган фикрдамиз. 

Бунда масалан, худди малака даражасини аниқлаш каби қуйидаги мезонларга қараб ва уларга алоҳида баллар белгилаб ходимнинг унумдорлигини аниқласа бўлади: – лавозим-йўриқномасидаги вазифаларни бажарилиши – 5-10 баллгача; – ижро интизомига риоя қилинганлик ҳолати (сон, сифат ва ўз муддатида бажарилиши) – 5-10-баллгача; – қўшимча топшириқларни бажарганлиги – 5-8-баллгача; – шахсий ташаббускорлиги – 5-8-баллгача. Бунда ҳам якунда умумий бали кўпроқ чиққан ходим унумдорроқ ходим деб баҳоланади.

Мисол. Махсус комиссия Санжар ва Наргизанинг малака даражасини аниқлаган, энди меҳнат унумдорлигини аниқлаб бериши керак. Ҳар икки ходимнинг лавозим-йўриқномаларида кўрсатилган вазифаларнинг бажарилиши ҳолати ўрганилганда охирги 6 ой ичида Санжар Наргизага нисбатан кўпроқ вазифа бажарган бўлиб чиқди: Санжарга – 9 балл, Наргизага – 7 балл. Ижро интизомига риоя қилиш ҳолати: охирги 6 ойда Санжарда жами 7 та ижро ҳужжати муддати бузилган ва 2 та топшириқ сифатсиз бажарилган, Наргизада эса 12 та муддати ўтган ва 4 та топшириқ сифатсиз бажарилган: Санжарга – 7 балл, Наргизага – 5 балл. Қўшимча топшириқлар бажарилганлиги: охирги 6 ой ичида Санжар лавозим-йўриқномасидан ташқари 12 та қўшимча топшириқларни бажарган, Наргиза эса 2 та: Санжарга – 8 балл, Наргизага 6 балл. Шахсий ташаббускорлиги: Санжар 3 та масалада алоҳида ташаббускорлик кўрсатган, Наргиза эса 6 та масалада: Санжарга – 6 балл, Наргизага – 8 балл. 

Жами баллар: Санжарда – 30 балл, Наргизада эса 26 балл. Демак, комиссиянинг хулосаси аниқ: Санжарнинг меҳнат унумдорлиги Наргизага нисбатан юқорироқ. 

Шундай қилиб, Санжарнинг малакаси ҳам, меҳнат унумдорлиги ҳам Наргизага нисбатан юқорироқ бўлганлиги учун МК 167-моддасига асосан айнан унга ишда қолишда имтиёзли ҳуқуқ берилади. 

Наргиза билан тузилган меҳнат шартномаси эса қисқартириш муносабати билан МК 161-моддаси иккинчи қисми 2-бандига асосан бекор қилинади.

Н.НУРЖАНОВ,

Янгибозор тумани юридик хизмат кўрсатиш маркази бошлиғи.