SO‘ZI GAVHARDAN HAM ORTIQ SHOIR…

Necha  asrlardan beri o`zining ilm-fani, madaniyati, san`ati, me`moriy yodgorliklari bilan   yuksak  madaniyat o`chog`i  bo`lib kelayotgan Xoramda, ayniqsa XIX asrga kelib madaniy  hayot  qayta jonlangan, rivojlangan. Xonlikning  poytaxti   bo`lgan  Xiva madaniy-adabiy  muhit markaziga aylangan. 

Xorazmdagi adabiy muhitning yirik vakili bo`lgan  iste`dodli va yetuk shoir, salohiyatli va bilimdon tarixchi, mohir tarjimon Muhammad Rizo Erniyozbek o`g`li Ogahiy (1809-1874)dan xalqimizga juda boy madaniy meros qolgan. U  o`zining  jahonshumul   badiiy  asarlari va qomusiy  ahamiyatga   molik  ilmiy  merosi   bilan o`zbek adabiyoti, madaniyati va   ilm- fani  rivojiga munosib  ulush   qo`shdi. 

            O‘zbek  mumtoz adabiyoti, milliy madaniyatimiz, ma’rifat va ma’naviyatimiz  rivojiga   samarali  ulush  qo‘sha  olgan   serqirra ijodkor, davlat va siyosat arbobi Ogahiy qo`hna  va  hamisha  navqiron   yurt - Xiva dilbandidir.

Ogahiy salohiyatli tarixchi sifatida beshta mustaqil tarixiy asar yozdi. Jumladan,  «Riyoz ud-davla» («Saltanat bog‘lari», 1844), «Zubdat ut-tavorix» («Tarixlar qaymog‘i», 1845 — 46), «Jome’ ul-voqeoti sultoniy» («Sultonlik voqealarini jamlovchi», 1857), «Gulshani davlat» («Davlat gulshani», 1865), «Shohidi iqbol» («Iqbol guvohi», 1872) kabi asarlarida Xorazmda yashagan o‘zbek, turkman, qoraqalpoq, qozoq xalqlarining tarixi, madaniy va ijtimoiy hayoti, Xiva xonligining boshqa xonliklar bilan munosabati va boshqa tarixiy voqealar aks etgan.

Mohir tarjimon sifatida Sharq adabiyotining 20 ga yaqin nodir asarlarini o`qbek tiliga  tarjima qildi.  Shunday   bo`lsa-da Ogahiy hazratlari xalq   orasida shoir sifatida mashhur edi.

Ogahiyning  asosiy   she‘riy  merosi  “Ta’viz   ul-  oshiqin”  (Oshiqlar   tumori)  devonida  to‘plangan. Mazkur  devon   shoir  va  xon   Feruzning  ko‘rsatmasi  va   talabiga  binoan   tuzilgan.Unda  Sharq   she’riyatining  22  janridagi   20  ming  misraga   yaqin  lirik  meros   jamlangan.

Ogahiy  hayotga   o’z  mezoni  bilan qaraydi. Lirikasida  real   borliqni,  unga o’z  munosabatini   bildirar ekan, ilgor insonparvarlik   g’oyalarni ifoda etadi. «Hayot guli» (Navoiy) bo’lgan  insonni   ulug’laydi  va  uni hamma   narsadan  sarbaland  deb biladi.

Ogahiy  ijodida insonga, uning aql - zakovatiga ishonch, inson qadr-qimmatini ulug`lash, umumbashariy g`oralar tarannumi bugungi  kunda hikmatlar shodasiga aylanib, har bir kishining ma’naviyatini boyitishda  ma`naviy ehtiyojga  aylanayotgani   mubolag`a emas. Zero, bugungi ijtimoiy hayotimizda mustaqil yurtimizning ertasi bo`lgan komil insonni  tarbiyalash kechiktirib  bo`lmaydigan   dolzarb vazifalardan biridir. Shoir ijodida  insonni bezaydigan  eng yaxshi axloqiy-ma’naviy  fazilatlar (vatanparvarlik, insonparvarlik, millatparvarlik, adolatparvarlik, qahramonlik, jasurlik, mehr-oqibat, do`stlik, darddoshlik, ilm olish,  dunyoni teran anglash hayotga, umrga oqil  munosabatda bo`lish va  shu kabi fazilatlar) tarannumi juda ko`pligi diqqatga   sazovordir. Teran fikr, keng dunyoqarash   sohibi  bo`lgan  Ogahiy ijodini  dengizga qiyoslash mumkin. Dengiz  tubiga   esa qancha  chuqur  sho`ng`igan kitobxongina uning  bebaho   duru gavharlaridan  bahramand bo`lib, ma’nan  boy,  qalban pok, chinakam  barkamol insonga aylanishi, ma’naviy- ruhiy boylikka  erishishi tabiiy, albatta.

Musulmon  Sharqi ucun   odob-axloq, insoniy  fazilatlar, ma’naviyat- ma’rifat  tushunchalari  sifatida   qadrlangan va  e’zozlangan. Tabiiyki, bunday  ma’naviy- ma’rifiy  falsafiy   qarashlar  hazrat Ogahiy  ijodining   ham  shox  tomirini   tashkil qiladi,  chunki  mutafakkir   shoir  har  qanday she’r   odob-axloq  haqidagi  baytlar   bilan  bezanmog`i lozim, degan  asosli konsepsiyani  ilgari   suradi. Shoir o`zining   “Ta’viz ul- oshiqin”  (“Oshiqlar tumori”) devoni debochasida bu haqda  maxsus to`xtaladiki, undan  shoirning falsafasini tushunish qiyin  emas. Hazrat  Ogahiyning  fikricha,   ma’rifatning  asosi odobdir, negizi  axloq-odob bo`lgan  ma’rifat   esa  oily qadriyat  hisoblanadi.

Ogahiy inson shaxsiyatini o’rganar ekan, uni insoniyat taqdiri, madaniyat, ma’rifat va fan tarixida chuqur iz qoldirgan tafakkur mahsuli bilan bog’laydi. Shu boisdan ham shoir tanlagan har bir shaxs Ogahiyning ijtimoiy-falsafiy qarashlarida alohida ahamiyat kasb etadi va o’sha shaxsning hayot yo’li va qarashlari insoniyat qarashlari majmuasining tarkibiy qismi sifatida tasvirlanadi. Ogahiy o’z salaflari orasida o’tmish va o’z davri tafakko`rining ijtimoiy-falsafiy va estetik mazmunini yaxshi o’zlashtiribgina qolmay, balki yana bir pog’ona tadrijiy rivojlantira olgan shoir ham bo’lgan. Ayniqsa, Ogahiy falsafiy-estetik qarashlarining qaror topishida va olam hodisalarining rang-barang shakldagi ko’rinishlarini o’rganishda o’z boshidan kechirgan voqe-kechinmalar muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki ular mushohadasi orqali shoir ongida hayotda yuz bergan voqealarni idrok etish va voqelikning juda ko’p qirralarini, xususiyatlarini aniqlash imkoniyatiga ega bo’ladi. Natijada, o’tmish bilimlari bilan o’zining real hayotdan olgan falsafiy mushohadalarini qiyosiy o’rganish orqali, olamning murakkab va rang-barang doimiy harakatdagi ko’rinishlariga davr va tarix taraqqiyoti, qolaversa, tarixiy shaxslarning turli-tuman hayot yo’llari va taqdiriga haqqoniy baho berishga intiladi. Shuning uchun ham Ogahiy tomonidan real inson obrazini idrok etishga qilingan sa’y-harakati o’ziga xos estetik vazifa sifatida ko’riladi va tasvirini chizish esa ana shu insoniyatga xos bo’lgan umumiylikning juz’iy tarkibi sifatida asar to’qimasiga singdiriladi. Shoir biror bir shaxs, voqea, holat va sharoitning murakkab mazmuni va mohiyatini o’rganib, yakuniy xulosaga kelishidan oldin, ma’lum falsafiy mushohada va uzoq hayotiy kuzatishlar yo’lini bosib o’tadi. Bu yo’l san’atkor ma’naviy qiyofasining tadrijiy bosqichi va ijodiy o’zligining qaror topish davrini tashkil etadi. Ogahiy falsafiy-estetik qarashlarining vujudga kelish ko`rtaklari ham ana shu bosqichlar davrida paydo bo’la  borgan, desak yanglishmagan bo’lamiz. Shoirning falsafiy-estetik qarashlari negizida sharq mumtoz adabiyotining buyuk so’z san’atkorlari Firdavsiy, Umar Hayyom, Pahlavon Mahmud, Sa’diy Sheroziy, Hofiz Sheroziy, Jomiy, Navoiy, Fuzuliy va Bedillarning ta’siri sezilib turadi.

Ogahiy o’z salaflari singari o’zi yashagan davrning, XIX asrning, eng muhim voqealarini  g’oyaviy-badiiy, ma’naviy-axloqiy  qarashlari   asosida  ifoda etdi.Shoir o’zining odam naslidan ekanligi bilan faxrlanadi. Lekin har qanday kishi ham inson, odam degan nomga loyiq bo’lavermaydi, degan asosli falsafiy fikrlarni ilgari suradi: 

Zarra uchubon nayyiri a’zam bo’lmas,

Er bolish etib, avji falak ham bo’lmas.

Inson aro nodonni biling hayvondur,

Hayvon necha zo’r aylasa, odam bo`lmas. 

Yoki:

Qilmoq bila parvarish tikan gul bo’lmas,

Ham tarbiyat ila zog’ bulbul bo’lmas.

Gar asli yomonga yaxshilik ming qilsang,

Yaxshilik oning niyati bilkul bo’lmas. 

Ogahiy she’riyati xalqchillik, halollik hayotga faol munosabatda bo’lish, hayotdan lazzatlanish, dunyoni bir butunlikda anglash, zulm va zuravonlikni qoralash kabi masalalarni kamrab olganligi bilan ham ahamiyatlidir. Shoir lirikasida olam va odam, shaxs va jamiyat, turli ijtimoiy tabaqa va guruhlarning munosabatlari, ular o`rtasidagi ziddiyatlar go’zal va ta’sirli holda talqin qilingan:

To kajlik ila kirdi falak davronga,

Dono hama non gadosidur nodonga,

Tuzlik bila aylansa edi gar gardun,

Nodon yuzi tushmagay edi bir nonga 

misralari Ogahiy dunyoqarashi va estetikasining yorqin misoli o’laroq, teran fikr va falsafiy mushohadaga boyligi bilan xarakterlidir.

Ogahiy insoniylik sharafiga dog’ tushiradigan, ma’naviy kamolotga halal beradigan barcha yomon xususiyatlarni, illatlarni ayovsiz fosh qiladi. Xususan, u bir qit’ada inson kamolati yo’lidagi ba’zi axloqiy hislatlar haqida o`z  mulohazalarni bayon etar ekan, qanoatli inson ham shaklan, ham mazmunan xoksor bo’ladi, u tama’ kabi g’ayri axloqiy xususiyatlardan holi bo`ladi. Shu bois, qanoatli inson «mehr yanglig’», ya’ni quyosh singari izzat-u ikromda, uning boyligi ham, davlati ham o’z nafsini idora qila oladi. Ogahiy she’rlarining asosiy g’oyaviy yo’nalishini shoir yashab ijod etgan tarixiy davr» jamiyat muammolari, insonning axloqiy tarbiyasi bilan bog’liq bo’lgan hayotiy masalalar tashkil etadi. Shoir she’rlarida halollik va vafo saxovat va muruvvat, muhtojlik va qanoat kabi yaxshi xulqlar madh kilinadi. Buxl va xissat, kibr-u hasad, shumlig-u badbaxtlik, johillig-u nodonlik kabi yomon xulqlar   kishilarning  tuban  va   jirkanch  xususiyatlari  sifatida   qoralanadi.

Ogahiy kishilarni fe’l-atvoriga qarab, yaxshi-yomonga ajratar ekan, buning boisini axloqiy tarbiyada, deb biladi. Shunga ko’ra, shoirning katta asarlaridagi kabi, kichik janrda yozgan she’rlarida ham axloqiy qarashlar asosiy, markaziy o`rinni egallaydi. Uning fikricha, inson yaxshi-yomonni ajratishi uchun, avvalo, u o’zligini anglab olmog`i lozim. Ogahiyning bunday falsafiy-axloqiy qarashlari umumbashariy, umuminsoniy adamiyatga egadir. Shoir mol-mulkka hirs qo`ymasliq o`tkinchi dunyoning havaslariga aldanmaslik, halollik va poklik mehr-oqibatlilik, muruvvatlilikka da’vat qiladi. Bu esa barcha davrlar, xalqlar uchun birday muhim ahamiyat kasb etadi. Shoir ijodidagi umumbashariy ma’naviy qadriyatlardan yana biri, o`zgalarga nisbatan adolatli, insofli bo`lishga da’vat etishdir. olganligida  deydi.

Ogahiy  hazratlarining nomi, mehnati, salohiyati  shoirning tirikligidayoq ma’lumu  mashhur   edi. Jumladan,  Komil  Xorazmiy unga   shunday baho  bergandi:

    Ulki    ogahlarning   Ogahidur,

    Fahmu  donish   sipehrining  mahidur.

    So‘zi  ortiqdur   guhardin  ham,

    Fazlu  donishda   olam  ichra  alam.

Gulmira RAVSHONBEKOVA,

Urganch davlat universiteti filologiya va san’at fakulteti  II bosqich talabasi.