Mehnat munosabatlariga kirishayotgan har bir shaxs mehnatga doir qonunchilik bilan yuzlashadi. Mazkur munosabatlarning asosini xodim va ish beruvchi o‘rtasida imzolanadigan mehnat shartnomasi tashkil etadi. Mehnat shartnomasi xodim va ish beruvchi o‘rtasida huquq va majburiyatlarni belgilaydigan kelishuv bo‘lib, yuridik kuchga ega.
Mehnat shartnomasiga asosan xodim ish beruvchining manfaatlarini ko‘zlagan holda mehnat vazifalarini bajaradi, ichki mehnat tartibi qoidalariga rioya qiladi. Ish beruvchi esa shartnomaga muvofiq ish bilan ta’minlaydi, ish haqini o‘z vaqtida to‘laydi.
Mehnat kodeksida mehnat shartnomasi bilan bir qatorda jamoa shartnomasi, to‘liq shaxsiy yoki jamoaviy moddiy javobgarlik to‘g‘risidagi shartnomalar,ishlab chiqarish ta’limi shartnomasi va boshqalarni ajratish mumkin.
Mehnat shartnomalarining o‘ziga xos mazmuniga qarab, ularni ikki guruhga ajratish mumkin: xodimning mehnat faoliyati to‘g‘risidagi shartnomalar va xodimning ta’lim va mehnat faoliyati to‘g‘risidagi shartnomalar.
Shartnomaning ikkinchi guruhida malaka oshirish to‘g‘risidagi shartnomalar bilan bir qatorda mehnat munosabatlari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan ishlab chiqarish ta’limi shartnomalarini ham belgilaydi.
Shartnomalarning yuqoridagi tasniflari u yoki bu darajada mavjud bo‘lish huquqiga ega, chunki ular turli mezonlarga asoslanadi va mehnat qonunchiligidagi shartnomaviy tartibga solishning butun doirasini aks ettiradi. Ishlab chiqarish ta’limi shartnomasi mehnat qonunchiligida mustaqil shartnoma turi hisoblanadi.(Mehnat kodeksining 22-bobi)
Agar mehnat munosabatlarining predmeti jonli mehnat bo‘lsa, u holda o‘quvchi munosabatlarining predmeti ma’lum bir kasb (mutaxassislik) bo‘yicha o‘qitishdir.
Ishlab chiqarish ta’limi shartnomasining predmeti zamonaviy til bilan aytganda, mehnat emas, balki kasbiy mehnatga tayyorgarlikdir, ish esa faqat o‘qitish maqsadiga xizmat qiladi va muayyan ishlab chiqarish samarasini olish uchun mo‘ljallanmagan.
Talaba mehnatni bajarishdan ozoddir. Uning o‘qish rejimi, ish rejimidan farqli o‘laroq, ichki tartib-qoidalar bilan emas, balki o‘quv rejasi va jadvali bilan tartibga solinadi va ish haqi miqdori to‘g‘ridan-to‘g‘ri sarflangan mehnat miqdori va sifatiga bog‘liq emas.
Mehnat kodeksida mustaqil ishlab chiqarish ta’limi shartnomasi sifatida ajratib ko‘rsatilgan, u mehnat shartnomasidan farqli o‘laroq, ma’lum bir tartibga solish va mazmunga ega bo‘lib, ma’lum bir ish uchun ishni bajarish bilan emas balki mehnat funksiyasi, yangi kasb, mutaxassislik, malakani egallash bilan tavsiflanadi.
Ushbu shartnoma maxsus ishlab chiqarish ta’limi huquqiy munosabatlarini keltirib chiqaradi, bu esa mehnat qonunchiligi doirasida talabaning (talabaning) va xodimning huquqiy holatini huquqiy tartibga solishning barcha xilma-xilligida tavsiflovchi turli xil kelishuvlar bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi.
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda, biz talaba shartnomasini mehnat shartnomasidan farqlash imkonini beradigan va uni mehnat shartnomasi bilan bir qatorda mehnat huquqida mustaqil shartnoma turi sifatida ko‘rib chiqish imkonini beruvchi quyidagi xususiyatlarni aniqlash mumkin.
Birinchidan, ishlab chiqarish ta’limi shartnomasining predmeti mehnat shartnomasidan farqli o‘laroq, ish beruvchi tomonidan tashkil etilgan ma’lum bir kasb, mutaxassislik, malakaga ega bo‘lgan talabani kasbga o‘qitish (qayta tayyorlash) bo‘lib, bunda mehnat shartnomasining predmeti xodimning hayotiy mehnati hisoblanadi. Muayyan ish beruvchining umumiy ishlab chiqarish jarayonida ma’lum bir mehnat funksiyasi.
Ikkinchidan, ishlab chiqarish ta’limi shartnomasi taraflari talaba (ish qidiruvchi; ma’lum bir tashkilotning xodimi) va ish beruvchidir. Garchi ba’zi hollarda ushbu shartnomalarning tomonlari (xodim va ish beruvchi) bir-biriga to‘g‘ri kelsa-da, bu shartnomalarning predmeti va mazmuni bir-biridan farq qiladi.
Uchinchidan, ishlab chiqarish ta’limi shartnomasining mazmuni uning shartlaridan iborat bo‘lib, unda mehnat shartnomasidan farqli o‘laroq, talabani yangi kasbga, mutaxassislikka, malakaga kasbiy tayyorlash (qayta tayyorlash) bo‘yicha tomonlarning o‘zaro huquq va majburiyatlari kiradi. uning mazmuni ushbu ish beruvchi uchun mehnat funktsiyalarini to‘g‘ri bajarish uchun tomonlarning huquq va majburiyatlarini o‘z ichiga olgan shartlar to‘plamidir.
To‘rtinchidan, talabalar o‘rtasidagi munosabatlarning paydo bo‘lishining asosini talabalar shartnomasi, mehnat munosabatlarining paydo bo‘lishiga esa mehnat shartnomasi tashkil etadi.
Ishlab chiqarish ta’limi shartnomasi ish beruvchi va talaba o‘rtasidagi kelishuv sifatida belgilanishi mumkin, unga ko‘ra ish beruvchi talabani ma’lum bir kasb, mutaxassislik, malaka bo‘yicha kasbga tayyorlash, qayta tayyorlashni tashkil etish majburiyatini oladi. Uni muvaffaqiyatli tugatgandan so‘ng, talabani olgan kasbi, mutaxassisligi, malakasi bo‘yicha ish bilan ta’minlash, talabaga stipendiyani o‘z vaqtida va to‘liq hajmda to‘lash, shuningdek talaba tomonidan ko‘rsatmalar bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlarda bajargan ishiga haq to‘laydi. Ish beruvchining talabiga mehnat qonunchiligi va mehnat qonunchiligi normalari, jamoaviy shartnomalar, normativ-huquqiy hujjatlarni o‘z ichiga olgan boshqa me’yoriy huquqiy hujjatlarda belgilangan kafolatlar bilan ta'minlashi va talaba ishlab chiqarish ta’limi shartnomasi shartlarini vijdonan bajarish majburiyatini oladi. Tomonlar belgilagan muddatda shaxsiy tayyorgarlikdan o‘tish va egallagan kasbi, mutaxassisligi, malakasiga muvofiq ushbu shartnomada belgilangan muddatlarda mehnat shartnomasini tuzish va ish beruvchiga shartnomada belgilangan muddatda ishlashini nazarda tutadi.
Ishlab chiqarish ta’limi shartnomasi asosida o‘quvchilar ishlab chiqarish ta’limining obektlariga qarab kasbiy faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan joylarda o‘z kasbiy malakalarini oladilar.
Bunday tashkiliy shaklga biz laboratoriyalar, dala sharoitlari, o‘quv sexlari, korxona sexlari, ishlab chiqarish ta’limi shartnomasiga muvofiq keladigan o‘quvchilar uchun ajratilgan joylar shuningdek ishlab chiqarishni ta’limini ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq joylarni misol qilib aytishimiz mumkin.
Urganch shahar adliya bo‘limi yuridik xizmat ko‘rsatish markazi.